« نتایج حاصل از تربیت »

1-    هدف از تربیت این باشد که نوجوان بداند کیست و از کجا آمده و به کجا خواهد رفت و هدف آموزشی چیست و در چه مسیری حرکت می کند و کمال سعادت واقعی او چیست .

2-    در این عصر که تنش های موجود در سطح جهان باعث بی هویتی جوانان و نوجوانان می شود کانون خانواده را به دور از تنش نگه داریم تا از پناه بردن آنها به محیط بیرون جلوگیری شود .

3-    در مجکم کردن اعتقادات دینی و عملی او کوشا باشیم تا بتوانیم در برابر مسئولیتهای سخت آینده او را محکم و استوار تحویل جامعه دهیم تا مفید واقع شود .

4-    تقلید در تعلیم و تربیت نوجوان سازندگی او را به مراتب بیشتر از پند و اندرز دادن تأثیر دارد چرا که تقلید خود به خود انجام می شود . 

 « روش های تربیت دینی »

1-    روش تقلیدی : منظور این است که فراگیر مفهوم یا مطلبی را که به او عرضه می شود بپذیرد و اجرا نماید .

2-    روش تربیت تلفیقی : در این روش بر قبول آگاهانه و آزادانه به همراه با دریافت اطلاعات جانبی حول محور و موضوع مورد قبول بنا شده است . این روش آمیزه ای است از علم و احساس که نه تنها مانع تفکر نخواهد شد بلکه احساس و لطائف معنوی و روحی نیز در آن به کمک عقل و تفکر خواهد آمد .

3-    روش تربیت تدریجی : که به کار گیری و استفاده از تعلیم و تربیت در سطوح مختلف فراگیران می باشد که با توجه به رشد آنها آموزش صورت گیرد . روش تربیت غیر مستقیم که این روش می توان مسائل تربیتی و دینی و اخلاقی را به صورت غیر مستقیم به فراگیران آموزش داد .

4-    روش تربیت الگویی : این روش یکی از مؤثرترین روش ها در تعلیم و تربیت است که مربیان در تشخیص فضلیت ها و کمال ومصادیق آن و یاری رساندن به مربیان نقش مهمی دارند .

5-    روش تربیت علمی : که مهم ترین روش تربیت دینی می باشد ، زیرا پیروی یا شکست یک دین یا یک مکتب غالباً در گرو اعمال و رفتار گروندگان به آن است تا آموزش های نظری و اگر به آنچه خودمان می گوییم عمل نکنیم  نمی توانیم از مربیان انتظار داشته باشیم .

 « تعلیم و تربیت کاربردی و علمی »

تربیت عملی واژه ای است که در مقابل تربیت علمی یا نظری قرار دارد . این واژه بیانگر شیوه های معمول و مطلوب تربیتی است که رایج بوده یا می تواند رایج باشد . به عبارت دیگر به کلیه دستاوردهای تربیتی اطلاق می شود که قابلیت اجرایی و عملی دارند و خود در چهار چوب مفاهیم ، فرضیه ها ، پیچیدگی های علمی حبس نکرده اند .  می توان جامعه را در معرض آنها قرار داد و جامعه با آشنایی با این نوع تعلیم و تربیت ، قادر خواهد بود شیوه های تربیتی خود را اصلاح کند نه اینکه دچار ناهماهنگی شناختی و بلا تکلیفی تربیتی بیشتر شود .

کارشناسان و صاحب نظران تربیتی باید به تعلیم و تربیت عملی به عنوان راه حلی ضروری برای حل مسائل تعلیم و تربیت نگاه کنند ، چرا که تعلیم و تربیت گرچه یکی از حساس ترین موضوعات روان شناسی است و فنون بسیار بالایی را نیاز دارد ،ولی جنبه های عملی آن چنان شیرین و جذاب و زیبا است که ظرافت و لطافتش باعث فراموش کردن سنگینی و سختی تحمل بار تعلیم و تربیت آگاهانه می شود و این در صورتی است که ما براساس اصول منطقی و عملی نمودن مباحث ، چهره ی زیبا و ظریف آن را نمایان می کنیم .   روان شناسی تربیتی علمی است که با تمرکز بر روی امر تعلیم و تربیت از ابتدایی ترین صورت تا پیچیده تریت شکل ممکن آن ، تلاش دارد قوانین و نظریه ها و دیدگاه های مختلف روان شناسی را در تعلیم وتربیت  بکار برد که نتایج زیر را حا صل کند :

1-    درک مراحل ، ابعاد ، چگونگی و لزوم و ویژگی های امر تعلیم و تربیت در محیط خانواده ، مدرسه ، اجتماع و ....

2-    بدست آوردن یک طرح و مدل کاربردی از تعلیم و تربیت آرمانی و سالم برای رشد و شکوفایی افراد .

3-    بررسی وکشف قوانین و اصول و مهارتهای لازم تعلیم و تربیت و تشریح شیوۀ استفاده از قوانین موجود در روان شناسی .

4-    درک رفتار و شکل گیری رفتار ، تغییر و شیوه های مختلف تغییر رفتار بر اساس یادگیری اجتماعی و  شناختی و ....

 « آزادی و کنترل در تعلیم و تربیت »

آزادی حقی است که هر انسانی باید از آن برخوردار باشد . این حق در دوره های مختلف شخصیتی وزیستی صورتهای گوناگون دارد . البته میدان اختیار و آزادی هر فردی را متغیرهای گوناگونی چون سن وجنس و نژاد و ثروت و غیره تعیین می کند . ولی حدود آزادی فرزندان در تعلیم و تربیت باید به گونه ای باشد که انسان بر اساس یک سلسله معیارها که تعیین کننده ی میزان اختیار و آزادی او در دوره های مختلف رشد است از آزادی بهره مند شود و این حقیقت صورتهای گوناگون آزادی داده شده به او است . پس حدود آزادی عمل یک کودک را شرایط و ویؤگی های شخصیتی و محیطی او تعیین می کند . فرد در اوایل تولد به علت محدودیت شناختی ، حرکتی و رفتاری خود قادر نیست یک پرتگاه را از یک سطح هموار به خوبی تمیز دهد ، یا در صورت مواجهه با سقوط ، خود را نجات دهد ، یا قسمت شکسته ی یک شیشه را به عنوان جزئی خطرناک از یک پدیده در نظر داشته باشد . پس شرایط و ویژگی سنی این کودک به ما اجازه نمی دهد که او را با توجه به حق آزادی اش در مواجهه با خطر رها کنیم و حیات او را به مخاطره بیندازیم . ولی در عین حال به این معنا هم نیست که در کلیه ی جوانب حقوق او را در نظر نگیریم . بنابراین ملاک هایی وجود دارد که ما را قادر می سازد آزادی یک کودک تیز هوش را بیشتر از یک کودک عادی و یک کودک عادی را بیشتر از یک کوددک عقب مانده ی ذهنی رعایت کنیم .

پس آزادی در بحث ما به آزادی اجتماعی به معنای آن مربوط نیست چرا که آزادی اجتماعی شرایط حقوقی دارد و آزادی تربیتی شرایط علمی و حقیقی . با این وصف درمی یابیم که آزادی دو صورت دارد : یکی آزادی طبیعی و فطری است که هر فردی باید از آن برخوردار باشد و دیگری آزادی قراردادی که هنجارها ، قوانین ، پایگاه اجتماعی و شخصیت ، صلاحیت و هوش هر فرد میدان و گستره این آزادی  را تعیین می کند .

بنا براین فرد هر چه به هنجارتر ، مراعات کننده قوانین ، دارای پایگاه اجتماعی ، منزلت ، شخصیت و هوش قویتری باشد از آزادی قراردادی بیشتری برخوردار خواهد بود و در حقیقت این وسعت عمل ، اختیار بیشتر و در حقیقت آزادی وسیعتر به این علت به فرد داده شده است که حق او بوده ، ارزش و منزلت او این مسئله را تعیین کرده و او قادر است از این فرصت به بهینه ترین وجه استفاده کند و باید نیز چنین باشد . ولی باید دید که قلمرو آزادی های قراردادی کودک در خانه و مدرسه بر اساس کدام ارزش ها تعیین می شود ،آیا صرف بلوغ جسمی و داشتن تن و بدنی قویتر کافی است تا والدین دامنه اختیارات و آزادی قراردادی او را بازتر و وسیع تر کنند یا خیر . گسترش آزادی های قراردادی هر فردی بیشتر از اینکه متأثر از بلوغ جسمی او باشد به بلوغ روانی و اجتماعی اش بستگی دارد . این اشتباه است که والدین رشد فیزیکی پسر و دخترشان را ملاک مرد شدن یا زن شدن آنان قرار می دهند و به دنبال ظهور نشانه های بلوغ جسمی و رشد جسمی فرزندان خود ، شرایط کسب اختیارات و آزادی های بی حد و مرز را در اختیار آنها می گذارند .

درست است که دختر و پسر در هنگام بلوغ جسمی نیاز به فرصت بدست آوردن تجارب بیشتری را دارند اما اختیار با برنامه و شناخت ، چرا که فرصت ، شرایطی است که توسط اولیای مدرسه به وجود می آید و شرایط نظارت آنان را در خور دارد . در حالی که اختیار واگذاری حق نظارت از ولی به خود کودک یا دانش آموز است . بنا براین ضرورت فرصت داشتن ، چه فرصت مالی و چه فرصت های غیر را باید سنجیده در نظر گرفت . علت این که پول تو جیبی برای کودکان بر اساس شرایط سنی و توانایی برنامه ریزی کردن از سوی کودک کنترل شود همین مسئله است . پول یک قدرت اقتصادی محسوب می شود و این وسیله مبادله به کودک اختیاراتی را می دهد که در صورت عدم توانایی ارزشی و شخصیتی در استفاده از این فرصت ، قدرت و اختیار ، خطراتی او را تهدید می کند که در سبب شناسی بزهکاری اجتماعی و انحرافات اخلاقی مشاهده می شود . 

 « هدف تعلیم و تربیت » :

هدف تعلیم و تربیت پرورش و رشد دادن نیروها و استعدادهایی است که آفریدگار جهان در وجود انسان برای سعادت و کمال او بودیعت نهاده است . به عبارت دیگر تربیت ایجاد یری است در انسان بطوری که فرد بتواند به وسیله ی آن نیروهای ارزنده خویش را در راه کمال و سعادت حقیقی خود و جامعه خود بکار اندازد و اهداف اصیل زندگی و راه نیل به این اهداف را تشخیص داده برای تحقق بخشیدن به این آرمان ها توانایی پیدا کند .

مسلم است که این وظیفه ی مهم و مقدس از جانب مربی و معلمی صورت پذیرد که خود از نتایج و مزایای تربیتی و از کمالات مطلوب برخوردار است و هدفهای حقیقی زنگی و طریق وصول به این هدف ها را یافته و به این اهداف معتقد و مؤمن باشد . بعد از همه ی این خصوصیات با تصمیم و علاقه خاص و با هدف مشخص و توانایی لازم دست در کار این وظیفه ی بزرگ شود . به همین دلیل است که مقام معلم و مربی بس والا و ارزش کار و کوشش او بس بزرگ است .

معلم ومربی باید متوجه باشد که اثر وجودی او ، رفتار و گفتار و محبت او ، حتی اخلاص و نیت پاک او   می -تواند تأثیر عجیبی بر اعتماد به نفس دانش آموزان داشته باشد و خلاصه در سر نوشت انسان های امروز و انسانهای فردا دخالت مستقیم دارد . به بیان دیگر مکتب او مکتب انسان ساز است ، انسان هایی که در جامعه فردا باید زمامداران دلسوز مملکت او شوند .

 وزیران و نمایندگان ملت و طبیبان و مهندسان وکارشناسان مردمی می گردند که جان ومال و آبروو دین شان را در سایه آنها محفوظ می بینند . آری معلمان و دبیران باید انسان های واقعی برای ملت خود تربیت کنند نه درنده خویانی که در قلبشان ذره ای رحم و شفقت و نوعدوستی و انصاف وجود ندارد و باطنشان از نیرنگ و ریا ونفاق و دروغ و تهمت پر شده باشد . 

 « ارزش و اهمیت تربیت » :

در اهمیت و ارزش تربیت همین بس  که قرآن کریم محور دعوت پیامبران را عموماً و پیامبر عظیم الشأن اسلام را خصوصاً تربیت و تکمیل فضائل اخلاقی قرار داده است و این از موضوعاتی است که جامعه ی بشری از همان روزگار نخستین حیات به آن نیاز داه روز با توسعه ی زندگی اجتماعی و علمی و سیاسی این نیاز بیشتر شده است . چنانکه هم اکنون در بیشتر جوامع بشری مشاهده می کنیم به همان نسبت که علوم طبیعی و مادی رونق پیدا کرده است و زندگی به جانب ماشینی و صنعتی توسعه یافته است ، خود انسان از اصول و مبانی تربیت و از فضایل انسانی دور مانده است . علت امر آن است که علم را از ایمان و تقوی جدا نمودند و تعلیم را از تربیت و تزکیه بی نیاز دانستند . به تصور آن که علم به تنهایی همه ی جنبه های سعادت بشری تأمین می کند و تمام بیچارگی های انسان را چاره ساز است . علم و دانش به بشر توانایی و روشنی می دهد ، سطح تولید را بالا می برد و او را بر طبیعت و ماده غالب می کند و احیاناً بشر را از هجوم بیماری ها و سیل و توفان و زلزله مصون می دارد اما آنچه به انسان ارزش والا می دهد و هدف های عالی می بخشد و بی پناهی ها و پوچ انگاری های او را علاج می کند و خلاصه او را انسان به معنی حقیقی می سازد ، تربیت ایمانی و اخلاقی است نه علم و ابراز زندگی . اگر علم طبیعت ساز است ایمان و اخلاق انسان ساز است .

اگر علم مغزها را نیرومند می کند ، ایمان و تقوی دل ها را با امید و اعتماد قوی و زنده نگاه می دارد . اگر تجربیات علمی در زندگی بشر انقلاب ایجاد می کند ، فضایل اخلاقی در درون نفس ها انقلاب ایجاد    می کند ، اگر علم بشر را با طبیعت سازگار می نماید ، ایمان انسان را با خودش و انسان ها را با یکدیگر پیوند صمیمت و سازگاری می دهد . خلاصه آنکه وظیفه ی سنگین و مقدس تربیت را هیچگاه علم و تعلیم نتوانسته است و نمی تواند بر دوش گیرد . تربیت رسالت بزرگی است که محور اصلی دعوت پیامبران الهی بوده و نخستین بار این مسئولیت حیاتی را آنها بر دوش گرفته اند . پیامبر(ص) فرمود: اِنّی بُعِثْتُ ِلاُتَمِمَ مَکارِمَ الاَخْلاق؛ همانا من برای کامل کردن کرامت های اخلاقی مبعوث شده ام (بحارالانوار؛ ج16، ص210). مفاهیمی از قبیل برّ و نیکی، خیر، معروف، احسان، عدل، اجتناب از فحشا، منکر و ظلم و... حاکی از رویکرد اخلاق  به تربیت دینی است. (برخی از آیات در این باره عبارت اند از: اعراف، 33 و 199؛ بقره، 78 و 195 و 263؛ آل عمران، 104 و 193 و 198؛ قصص، 77؛ هود، 71؛ مؤمنون، 96؛ اسراء، 53؛ بقره، 169 و 268؛ عنکبوت، 45 و انعام، 151).

البته رابطه میان علم و ایمان و تعلیم و تربیت را انکار نمی کنیم که هر تعلیمی طبعاً تربیتی را هم همراه دارد و با هر تربیتی درس هایی هم به انسان می آموزیم .

 « روش های ارضای نیازهای کودکان و نوجوانان و اصلاح رفتارها »

مربی واقعی کسی است که بتواند به تناسب ویژگی های کودکان و نوجوانان ، انتخاب بهترین و مؤثرترین روشهای تربیتی ، تغییرات پایداری در رفتار آنها به وجود آورد ، تغییراتی در جهت رشد و کمال مطلوب .

نکته ی مهم و قابل ذکر ، توجه به این حقیقت است که رفتار کودکان و نوجوانان قابل تغییر اصلاح و یا تقویت است ، اما هر روشی ، توسط هر کسی و در هر شرایطی ممکن است مؤثر واقع نگردد . به عبارت دیگر وقتی که در برخورد با یک ( رفتار نامطلوب یا نا خوشایند ) کودک یا نوجوان موفق به اصلاح آن نمی شویم و یا رفتار کودک را اصلاح نشدنی می پنداریم ، باید قبل از هر گونه قضاوت و یا اقدام مأیوس کننده ای ، رفتار خودمان را مورد بررسی قرار داده ،  درباره ی روشی که بر حسب عادت و یا به تناسب موقعیت و شرایط خاص از آن بهره گرفته ایم ، بیندیشیم و در آن تجدید نظر کنیم .

قبل از سرزنش کودک یا نوجوان به خاطر رفتار نا مطلوبش و یا تلاش در اصلاح و درمان آن باید همه شرایط و عواملی را که ممکن است به گونه ای مستقیم یا غیر مستقیم در بروز چنین رفتاری دخیل باشند ، مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم . چه بسا در بسیاری مواقع با کنترل بعضی از عوامل و محرکهای محیطی و ایجاد تغییرات لازم در شرایط زنگی کودک و نوجوان ، بدون این که مستقیماً با رفتار مورد نظر مقابله نماییم ، شاهد خاموشی یا اصلاح آن باشیم . بنابراین یک مربی دلسوز که با همه ی وجود در اندیشه ی اصلاح رفتار و رشد و شکوفایی وجود کودک خود می باشد ، همیشه با فکری خلاق و مبتکر در اندیشه ی به کار بستن روش های نو و مؤثر خواهد بود . 

 « نیازهای اساسی انسان »

با توجه به آن چه بیان شد در امر تعلیم و تربیت توجه به نیازهای اساسی فرد بسیار پر اهمیت است .

نیاز یک تقاضای طبیعی است که می بایست برای سازگاری هر چه بیشتر و بهتر ارگانیسم با محیط تامین گردد .

آن دسته از نیازهای طبیعی انسان که تأمین آن ها کاملاً حیاتی است ، همواره تحت عنوان « نیازهای اولیه » مورد توجه بوده است ، و آن دسته از نیازهای انسان که صرفاً برای سازگاری بیشتر و بهتر روانی و اجتماعی فرد است و جنبۀ حیاتی ندارد ، به صورت ( نیازهای ثانویه ) مطرح شده است . وقتی که انسان نیازی دارد ، اعم از نیازهای ( اولیه ) و یا ( ثانویه ) رفتار او عمدتاً در جهتی خواهد بود که حالت یا وضعیت نیازمندی اش را کاهش دهد . به عبارت دیگر انسان به دنبال ( تعدل حیاتی ) است و وقتی که احساس نیاز می کند ( تعادل حیاتی ) او دستخوش دگرگونی و اختلال گردیده ، سبب می شود که فرد تمامی توجه و تلاش خود را در راستای تأمین نیاز به وجود آمده و بازیابی آرامش روانی و یا تعادل حیاتی مبذول دارد .

« سلسله مراتب نیازهای انسان از دیدگاه ابراهیم مازلو »

1-    نیازهای زیستی : گرسنگی ، تشنگی ، خواب ، تنفس ، ......

2-    نیازهای ایمنی : ثبات عاطفی ، رها بودن از ترس ، نیاز به محیط منظم و .....

3-    نیاز به عشق و محبت و تعلق به دیگران : نیاز به برقراری ارتباط عاطفی با دیگران نیاز انسان به محبت دیگران و مهر ورزیدن و .....

4-    نیاز به احترام و شأن اجتماعی : نیاز به برقراری و حفظ روابط مفید، نیاز به عزت نفس و خود ارزشمندی و احترام به خود و .....

5-    نیاز به تحقق نفس و خود شکوفایی : یعنی فعلیت بخشیدن به همه ی توانمندیهای بالقوه و شکوفایی استعدادها و.....

6-    نیازهای یادگیری و فهمیدن : نیاز به دانش و فهمیدن و پی بردن به راز هستی و .....

7-    نیازهای زیبایی شناختی : انسان جمال و کمال را دوست دارد و گرایش به زیبایی و .....

چگونگی ارضای نیازهای متنوع نوجوانان و جوانان از حساسیت فوق العاده ای برخوردار است به گونه ای که علت اصلی اختلالات رفتاری و انحرافات اخلاقی نوجوانان و جوانان در خانه ، مدرسه و اجتماع را می توان در چگونگی روابط با بزرگسالان جستجو کرد .

جوان تمایل دارد که با جدایی از خانواده تکیه گاه امنی بیابد ، تکیه گاهی که بتواند با آرامش بدان تکیه کند . برای یافتن پاسخ به چنین نیازی است که عموماً گروه همسالان و دوستان را برمی گزیند . دوستانی که می توانند دست او را گرفته ، یار و یاورش باشند و یا این که بتدریج زاویه ی انحراف را برایش فراهم نمایند . حال ، این اولیا و مربیان هستند که با اتخاذ منا سب ترین روشها و با تدبیر و تدبر می توانند به این نیاز حساس نوجوانان و جوانان پاسخ گویند .

جوانان مایلند محیطی داشته باشند که در آن رشد ذهنی و خلاقیت های خود را نشان دهند . آنها دوست دارند که رفتارشان مورد توجه و تأیید دیگران واقع شود . آنها می خواهند مورد احترام و طرف مشورت دیگران قرار بگیرند . آنان مایل هستند اجتماع آنها را بپذیرد نه اینکه رفتارشان مورد انتقاد دیگران بخصوص والدین قرار گیرد و شخصیت آنها پی در پی تهدید شود . یکی از دلایل پناه بردن جوانان به گروه همسالان این است که آنها نیز مشکلاتی مشابه دارند و بودن در کنار آنان سبب می شود که بر احساس نا امنی خود غلبه پیدا کنند . مناسب ترین شیوه در ارضای نیازهای عاطفی ، روانی و اجتماعی جوانان ایجاد اعتماد متقایل و برقراری رابطه ی رفیقانه و دوستانه است . آنچه که مسلم است دوست برای جوان از ارزش و اعتبار فوق العاده ای برخوردار است . او نیاز به دوستی همدل و همراه دارد که با وی ارتباط سینه به سینه ( افقی ) برقرار کند و هرگز شخصیتش را مورد تهدید ، انتقاد و سرزنش قرار ندهد . اگر پدر و مادر نوجوان بتوانند ضمن ولی بودنشان ، مانند یک دوست مهربان و صمیمی ، دوستانه و ومشاورانه با جوانشان رفتار کنند ، در رفتارشان استمرار داشته باشند و هرگز از حریم دوستی ، اعتماد متقابل خارج نشوند . می توانند به عنوان یک دوست صمیمی نیاز فرزند جوانشان را تأمین کرده و او را از گزند آسیبهای روانی و اجتماعی حفظ نمایند . پس هر پدر و مادر و یا معلمی که بتوانند چنین رابطه ای را با نوجوان برقرار کند و به آن استمرار بخشد کار بسیار بزرگی انجام داده است .

نوجوانانی که دوستی با اولیا و مربیان را به مثابه ی بهترین پاسخ برای نیاز طبیعی خود به دوست انتخاب می کنند ، عموماً از بهداشت روانی بهتر و بیشتر برخوردارند و آسیب پذیری اجتماعی در بین این قبیل نوجوانان بندرت مشاهده می شود . مهمترین شرط در ایجاد چنین پیوند خوشایند و مقدسی بین نوجوانان و والدین آنها ، برخورداری والدین از بینش صحیح و ثبات عاطفی است .  

 « شناخت ویژگی های زیستی و تحول ذهنی و روانی کودکان »

بدون شک شناخت ویژگی ها و خصوصیات زیستی – روانی کودکان ، اولیــن و اســا سی ترین قدم در

فرآیند تعلیم و تربیت محسوب می شود . هر قدر والدین ، مربیان شناخت بیشتری از روند رشد و تحول کودکان داشته باشند ، بالطبع از آمادگی افزونتری برای درک نیازها و حسن تامین آنها و پرورش توان مندی های کودکان برخوردار خواهند بود . ممکن است این سؤال مطرح شود که گستره این شناخت چگونه واز چه زمانی باید آغاز گردد ؟

از حکیمی پرسیدند تربیت از چه زمانی شروع می شود ؟ گفت بیست سال قبل از تولد و هرگاه این مدت کافی نباشد باید افزون نمود .

بدیهی است پرداختن به امر تربیت فرزند ، سالها قبل از تولد ، شاید تا حدودی بعید الذهن باشد ، اما آنچه که در این ارتباط مورد نظر است ، توجه به نحوۀ رشد زیستی – روانی و تحول شخصیت و قابلیت های باغبانان  شکوفه های حیات است که منظور همان پدر و مادر کودکی است که بعدها پای به عرصه ی وجود خواهد گذاشت . در این رهگذر توجه به تبار اخلاقی و فرهنگی خانواده های زوجین ، نقش وراثت در انتقال صفات غیر اکتسابی ، پیشگیری از بروز ناهنجاریهای ژنتیکی و ایجاد آمادگی های مطلوب ذهنی و روانی در زوجین از جمله مسائل مهمی است که بدون تردید در چگونگی تشکیل نطفه ، سلامت جسمی و ویژگی های ذهنی جنین نقش مهمی دارد .

واقعیت این است که آشنایی با نحوه ی انعقاد نطفه و چگونگی رشد جنین در مراحل مختلف ، از اصول اولیه ی تعلیم و تربیت است . بسیاری از مسائلی که بعدها مورد توجه اولیا قرار می گیرد ، همچون سازگاری عاطفی ، میزان هوش و قدرت حافظه و یادگیری کودکان ، اساساً متأثر از این دوره حیات است ، دوره ای بسیار حساس و پراهمیت . سرعت رشد در دوران جنینی و بعد از تولد تا حدود 3 سالگی خیلی سریع است . همچنین در شش سال اول زندگی ، رشد دستگاه عصبی که شامل مغز و نخاع می باشد ، از سرعت بسیار محسوسی برخوردار است . یکی دیگر از ویژگی های بسیار مهم و بارز رشد دردوران جنینی ، تأثیر پذیری عاطفی – روانی جنین ، بخصوص بعد از 16 هفتگی است . به طور کلی جنین در حدود 4 ماهگی شباهت نسبتاً کاملی به آدمی پیدا می کند . از نظر قرآن نیز پس از آن که جنین شکل کامل خودش را یافت ، روح الهی در او دمیده می شود . در واقع با دمیدن روح در جنین ، تحول عظیمی در روند رشد آن ایجاد می گردد . در این زمان تأثیر گذاری بسیاری از محرکهای محیطی ، عوامل عاطفی و روانی بر جنین فوق العاده چشمگیر است . بنابراین زمانی که محرکهای عاطفی – روانی به خصوص حالات هیجانی ، رفتار و منش مادر ، علایق و رغبت ها و نگرش ها و طرز تفکر ، سخن گفتن و مطالعه و ... روی رشد جنین اثر می گذارد و در نتیجه مسئولیت مادر باردار بیشترمی گردد . مطالعات انجام شده بیانگر این حقیقت است که فرزندان گروهی از مادران بارداری که ماه های آخر بارداری کتاب خاصی را با علاقه مطالعه می کرده و یا به نوار موسیقی یا سرود خاصی بیشتر گوش می داده اند ، سال ها بعد از تولد ، به طور کاملاً طبیعی علاقه و شیفتگی خارق العاده ای به همان صداها یا کتاب ها از خود نشان می دهند .

در اسلام نیز توصیه شده است مادران باردار سخنان نیکو بر زبان آورده ، به کلام پاک و قرائت قرآن گوش فرا دهند و قرآن بخوانند ، همچنین به هنگام تولد نوزاد ، در گوش راست اواذان و در گوش چپ او اقامه بگویند . و این به دلیل تأثیر گذاری فوق العاده مهم صداها است . حال که صدا این قدر در تکوین شخصیت و سازش یافتگی کودک تأثیر بخش است ، پس چرا بهترین و کاملترین صداها یعنی صدای اذان را در دوران جنینی و پس از تولد به او هدیه نکنیم ؟ قطعاً سر دادن این سرود آزادگی و آشنا نمودن روح و روان کودک با کلمات توحید ، در منش و شخصیت کودک مؤثر واقع  می شود . ما باید تلاش کنیم تا آن جایی که برایمان مقدور است کودکان را در معرض زیباترین و پاکترین صداها قرار دهیم .

بعد از دوره ی جنینی ، حساس ترین مرحله از مراحل رشد و شکوفایی شخصیت ، به شش سال اول زندگی کودک مربوط می شود . کودکان در حدود یک سالگی قادر هستند بایستند و اولین کلمات را به زبان آورند ، در حدود دو سالگی راه رفته و اولین جملات را بیان می کنند . سرعت و وسعت رشد در دوره ی پیش دبستانی فوق العاده قابل توجه است . در این دوران شاهد رشد حسی و حرکتی ، رشد کلامی ، رشد اجتماعی و رشد ذهنی چشمگیری در کودکان هستیم . تحرک زیاد ، پیوندهای عاطفی ، ارتباطات کلامی ، کنجکاوی ، تخیل ، تقلید از الگوها و همانند سازی از بارزترین ویژگی های این دوره به شمار می آید . همچنین میل کودک به جلب توجه ، تحسین و تمجید دیگران به خصوص پدر و مادر بسیار مشهود است . در دوره ی پیش دبستانی ، تقلید به صورت بسیار جدی مطرح می باشد و کنجکاوی کودک توأم با رنگ عاطفی است و بالاخره بازی از فعالیت های عمده در دوره ی پیش دبستانی است و نقش بسیار مهمی در رشد عواطف و احساسات، توسعه ی مهارتهای حسی ، حرکتی و شناختی ، سلامت عمومی و بهداشت روانی کودک دارد . دنیای کودک ، دنیای بازی است .

بارزترین ویژگی کودک در هفت سال اول زندگی ، یعنی در سنین پیش از دبستان مهرپذیری است . در هفت سال دوم زندگی یعنی زمانی که از نظر ذهنی آمادگی شروع رسمی فعالیتهای آموزشی را پیدا می کند ، آموزش پذیری است و مهمترین ویژگی عاطفی و روانی در دوره ی بلوغ و نوجوانی یعنی هفت سال سوم ، مشورت پذیری است . به سخن دیگر در هفت سال اول ، نمو احساسات هیجان ها و پیوندهای عاطفی در کودکان بسیار مشهود است ، در هفت سال دوم که کودکان از رشد ذهنی و بلوغ اجتماعی بیشتری برخوردار می گردند ، از نظر ذهنی و روانی ، آمادگی پذیرش قیود تربیتی و یادگیری مفاهیم درسی را پیدا می کنند و در دوره ی بلوغ و نوجوانی که وارد مرحله ی نوینی از زندگی شده ، در دوره ی انتقال از دنیای کودکی به زندگی بزرگسالان بسر می برند و در اندیشه ی جدایی از دنیای کودکانه و رها شدن از روابط حاکم بر زندگی کودک هستند ، بر جسته ترین ویژگی آن ها آمادگی برای برقراری یک رابطه متقابل ، دوستانه و مشاورانه فی ما بین می باشد . 

تعاریف تربیت :

در رابطه با تربیت تعاریف زیادی شده است که نمونه هایی از آنها را بیان می کنیم :

تربیت در لغت به معنای نشو و نما دادن ، زیاد کردن ، برکشیدن و مرغوب و قیمتی ساختن است . در این معنی اخیر ، تربیت از حد افراط و تفریط بیرون آوردن و به حد اعتدال سوق دادن می باشد .

تربیت آدمی جز در آنچه به پرورش تن مربوط می شود و درآن تا حدی نشو و نما و افزایش ابعاد مادی وجود مورد نظر است ، به معنای برکشیدن ، قیمتی ساختن و به حد اعتدال سوق دادن است .

جولز سیمون در تعریف تربیت گفته است : تربیت طریقه ای است که عقل به وسیله ی آن ، عقل دیگر و قلب دیگرمی شود.

پستالوزی می گوید : تربیت رشد دادن تمام نیروهای کودک به طور کامل و هماهنگ است .

کانت می گوید :  هدف از تربیت این است که انسان را به کمال ممکن برسانیم .

خلاصه معنی تربیت عبارت است از آماده ساختن افراد بطور کامل ، آن چنان که شایستگی زندگی اجتماعی را دارا شوند ، اجتماعی که دارای هدف باشد .

اما سوال این است که توانایی ها واستعدادهای بالقوه ی انسان در چه حد است و چگونه می توان از حداکثر ظرفیت هوش ، قابلیت ها و توان مندی های بالقوه بهره گرفت ؟ و برای پرورش و شکوفایی استعدادها مؤثرترین روشها کدامند ؟

برای پاسخ به این سوالات ناگزیر به بحث و آشنایی در امر روان شناسی و تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان هستیم .  

تربیت چیست ؟

تربیت باغبانی کردن وجود انسان است . شکوفایی و رشد هماهنگ و متعالی شکوفه های زندگی ، در گروی وجود باغبانان دلسوز و تواناست . آنچه که باغبان انجام می دهد هموار نمودن زمینه های جوانه زدن دانه و نهال و تجلی استعدادهای نهفته است . در واقع تربیت چیزی جز از قوه به فعل رسانیدن استعدادها و توانمندی های بالقوه ی انسان نیست . به قول « کورنو » تربیت کردن ، چنانکه نخستین معنی این کلمه ی زیبا نشان می دهد ، به فعل درآوردن حالاتی است که در نهاد انسان به صورت قوه وجود دارد و اگر تربیت در میان نبود ، هرگز این امور نمی توانست از قوه به فعل درآید . تربیت فراهم آوردن زمینه برای پرورش استعدادهای درونی هر موجود و به ظهور و به فعلیت رسانیدن امکانات بالقوه موجود ، در درون انسان را تربیت می نامند .

مثلاً هسته ی سیبی را در نظر آورید و این هسته استعداد تبدیل شدن به سیب را در درون خود دارد که در صورت فراهم بودن شرایط ، این استعداد درونی به فعلیت رسیده و دانه ی مزبور به درخت سیب تبدیل شده و سپس به سیب های متعددی تبدیل خواهد شد .

دانه ی مذکور گرچه فعلاً دانه ای بیش نیست ، اما چون امکان تبدیل شدن به سیب را دارا می باشد ، لذا سیب بالقوه است . تربیت این دانه فراهم آوردن شرایط لازم جهت پروار کردن و پرورانیدن همین استعداد درونی آن و به فعلیت در آوردن خصوصیات بالقوه آن است .

تربیت به معنی لغوی : این کلمه در زبان عربی ، از « ربی ، یربی » به معانی : تهذیب و جهت دادن ، تدبیر و رهبری کردن و غذا دادن آمده است . فعل « ربا ، یربو » به زیاد شدن و نمو کردن می باشد و کلمه ی (Education ) هم از اصل لاتینی آن به معنی رهبری و سرپرستی است . چنانکه دانشمندان علم تربیت نظر می دهند معنی این کلمه اگر چه از جهت شکل لفظ به ظاهر متعدد و مختلف شده است اما در اصل و اساس و معنی با هم توافق دارند .  

رسول خدا نمونه عملی تربیت :

خداوند متعال صورت کاملی از روش تربیت اسلامی را در وجود رسول خدا (ص)گذاشت که در تمام جریان تاریخ صورتی جاویدان وزنده است. برای نمونه چند آیه از قرآن ذکر می شود،”در واقع رسول خدا برای شما بهترین مقتدایی است که می توانید از وجودش سر مشق بگیرید.(احزاب:21)،"ای پیغمبر ما تو را گواه وبشارت دهنده و ترساننده فرستادیم وخواننده مردم بسوی خدا به دستورخود او وتو را چراغی درخشان فرستادیم"(احزاب:45-46)نور محمدی جان ها راروشن ساخت محبتش آنچنان در جانها  ریشه دوانید که درعالم بی نظیر بود."ما تو را نفرستادیم جز اینکه برای همه مردم جهان رحمت باشی."(انبیا:107) شخصیت رسول خدا(ص)یک مرز جهانی وهمیشگی برای همه مردم و همه نسلهاست. 

اهمیت وضرو رت تریت از نظر قرآن  :

قرآن کریم درسوره مبارکه جمعه آیه 2 می فرماید (وَیُزکّیهِم وَیُعَلّمُهُمُ الکِتابِ وَالحِکمَه)علامه طباطبایی در تفسیر آن می فرماید :در مقام تربیت ،تزکیه مقدم بر تعلیم علوم حقه ومعارف حقیقیه است،معلوم است که در عالم تحقق و خارج ،اول علم پیدا می شود ، بعد تزکیه چون تزکیه از ناحیه عمل و اخلاق تحقق می یابد پس اول باید با اعمال صالح و اخلاق فاضله عالم شد ،و بعد به آنها عمل کرد تا به تدریج زکات (پاک دلی) هم به دست آید.تزکیه به معنای تطهیر است و تطهیر عبارت است از زایل کردن پلیدی ها و آلودگیها یعنی تزکیه رشد دادنی است که خدایی باشد و در جهت خیر وبرکت و سعادت است و هم برای دنیای انسان مفید است،این مفهوم با مفهوم تربیت فرق دارد ،در مفهوم تربیت همه این ریزه کاری و  دقت و ظرافت نیست فقط زیاد شدن است آن هم از لحاظ ظاهری(دکتر احمد بهشتی ،تربیت ازدیدگاه اسلام،صفحه 98) خداوند متعال در اولین سوره ای که بر پیامبر اسلام(ص )فرو فرستاد ارزش نعمت علم و دانش را بازگو فرمودهاست و بر تمام افراد بشر چنین منت گذارده که در میان همه پدیدهای هستی ،وجود آنان را با علم و دانش مشخص وممتاز ساخته است،آنجا که می فرماید :ای پیامبر ،بنام پروردگارت خواندن را آغازکن ،پروردگاری که انسان را از خون بسته ولخته شده آفرید ،بخوان ای پیامبر و پروردگارتو کرامتش نامحدود است از آن جهت که با خامه و قلم ،بشریت را با علم ودانش مانوس ساخت (علق:4-1)ا ین سخن بر این اساس استوار است که علم و دانش  شریفترین حالت ارج آفرین انسان می باشد یعنی به ما می فهماند که عالی ترین  نوع کرامت پروردگار نسبت به انسان،با والاترین مقام و منزلت او –علم ودانش-همطراز است. 

خداوند متعال ارباب علم و دانشمندان را در کنار نام خود و فرشتگان آسمانی یاد کرد و آنانرا با چنین افتخاری سر افراز نموده است (ال عمران16)در قران کریم علما ودانشمندان با پنج امتیاز بر جسته از سایر گروهها ممتازند:ایمان ،اعتقاد  به توحید ویگانگی خداوند ،اندوه وتاثر وگریست از بیم پروردگار ،خشوع واعتراف درونی ،ترس وبیم از خدا و این پنج امتیاز برجسته صرفا از آن دانشمندان است  که دارای بصیرت معنوی و بینش الهی هستند. 

تاثير فلسفه اسلامي در تربيت :
تربيت اسلامي هم در معناي عام و هم در معناي خاص آن جهت الهي دارد و به تمام عوامل مؤثر در انديشه، رفتار ،جسم و روح انسان توجه دارد.تربيت از ديدگاه اسلام عبارت است از فراهم کردن زمينه ها و عوامل رشد و تکامل همه جانبه انسان و هدايت مسير تکاملي او به سوي وجود کامل مطلق با برنامه اي منظم و سنجيده مبتني بر اصول و محتواي از پيش معين شده .بنابراين تربيت فرايندي مداوم و پيوسته است که در تمام مراحل زندگي انسان مؤثر مي باشد.
هدف تربيت اسلامي تحقق بخشيدن به استعداد هاي بالقوه و متوازن و متعادل بار آوردن انسان است که بتواند متخلق به اخلاق الهي و انبيا و اولياء الهي شود.بنابراين شناخت استعدادهاي انسان به عنوان مقدمه تربيت و هدايت هر يک از شاگردان به رشته اي از علم يا فن که با استعداد،علايق و رغبتهاي او هماهنگي داشته باشد به عنوان يک ضرورت مورد تاکيد قرار مي گيرد.براي رسيدن به اين هدف کلي در تربيت اسلامي اهداف به شکل جزيي طبقه بندي شده اند.که عبارتند از اهداف اخلاقي ،تربيتي ،علمي و آموزشي ،اجتماعي ،سياسي و نظامي و بالاخره اقتصادي

 

فلسفه اسلامی تربیت  :
کوشش در شناخت فلسفه اسلامي و درک حقيقت آن منوط به شناخت فرقه هاي مختلف اسلامي است و تا کنون فلسفه کاملي تحت عنوان کلي حکمت اسلامي تدوين نيافته است.به همين دليل در اين گفتار بيشترين استناد به خود قرآن کريم که منبع اصلي معارف اسلامي است شده است.
در هستي شناسي اسلامي هستي مطلق ازآن خداوند است و هستي هاي ديگر مخلوق آيين وجود محسوب مي شوند. در اسلام هستي مساوي با ماده نبوده بلکه وجودهاي ديگري نيز هستند که غير مادي بوده و اعتبار هستي آنها کمتر از هستي مادي نيست.جهان در هستي شناسي اسلامي در حال شدن و حرکت است.اين شدن و حرکت هدف دار بوده و به سوي مقصد هستي در حرکت مي باشد.
چون هستي واقعيت از اويي و ماهيت به سوي اويي دارد اين جهان به طور مستقل از ذهن انسان وجود دارد.اما جهان عيني واقعيتي است محدود،متغير ،وابسته و نسبي.يکي از مهمترين مسائل هستي شناسي اسلام موضوع حدوث زماني عالم است که ملاصدراي شيرازي آن را با ارائه نظريه حرکت جوهري خود به نحوي معقول و مستدل حل کرده است.

در اسلام، روحیه آرزوگرایی های بی حد و حصر و دست نایافتنی و محصور شدن در چارچوب طرح ها و نقشه های بی پایان و فراموشی خود در این میان سرچشمه ی بسیاری از خطاها وگناه های انسان است.

پیامبر(ص) فرمود: «حُبُّ الدُّنْیا رَأْسُ کُلّ خَطِیئَةِ؛ علاقه به دنیا منشأ هر اشتباه و خطایی است» (بحارالانوار، ج70، ص239).

هشدارها و تأکیدات فراوان اسلام بر فناپذیری انسان در دنیا و پایان یافتن دوران زندگی، و انتقال از موقعیتی  به موقعیت دیگر جزء مهمی از مجموعه ی پند و اندرزهای دینی است. این امر، در تفکر مربوط به تربیت اسلامی از جایگاه مهمی برخوردار است به  نحوی که بر تعیین نوع حرکت تربیتی  و جهت دهی آن تأثیر انکارناپذیری دارد (شعراء، آیه ی 129؛ جمعه، آیه ی 8؛  نهج البلاغه،  خطبه ی 188). 

انسان از ديدگاه اسلام  :
انسان در اين ديدگاه موجودي است مادي و معنوي و اصالت وي به روح اوست . با اينکه انسان داراي اجل مسلمي مي با شد ولي روح او جاودانه است.انسان از موهبت حواس برخوردار است که چشم و گوش مهمترين آنها است .علم و آگاهي او ناشي از همين موهبت و موهبت والاتري به نام عقل است.عقل از نيروهاي عمده روح انسان است که قرآن تاکيد فراواني بر بکار گيري آن کرده است .روح از نظر ملاصدرا حدوث جسماني و بقاي روحاني داردانسان در بينش اسلامي داراي اراده و اختيار است و اين اراده و اختيار او محدود نيست.عواملي همانند وراثت، قوانين طبيعي ، عليّت و اجتماع محدود کننده اختيار انسان هستند.فلاسفه اسلامي از لحاظ اعتقاد به اختيار انسان به دو گروه عمده معتزله و اشاعره تقسيم مي شوند.که اولي موافق و دومي مخالف اراده انسان است. هر کدام از آنها براي اثبات عقايد خود دلايلي عنوان مي کنند.

 

   نقش انقلاب اسلامی در تعلیم وتربیّت

    تعلیم  و تربیت اسلامی از دیر باز آرزویی بود برای ملت ایران و این از سال ها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران  در دل علاقه مندان به تعلیم وتربیت دینی بر اساس الگوهای قر آن کریم وسیره ی طیّبه ی نبوی واهل بیت مطهر ایشان وجود داشت و این امید را می داد که ما بتوانیم جا معه ای در خور استقبال از ظهوریگانه  منجی عالم بشریّت حضرت بقیه ا...داشته باشیم    واین آرزوی دیرینه ی ما ایرانیان و بخصوص شیعیان بوده و هست . امّا سیا ست -بازان و مدیران گمراه و فاسد ایران قبل  از انقلاب اسلامی  ، بر اثر بی کفایتی خود و غرب گرایی ، مسلمانان ایران را به عقب ماندگی از علوم و فنون و نیز به فقر و ضعف تمدن دینی دچار کرده بودند بدان گونه که شرق در برابر پیشرفت های غرب ذلیل و زبون شده بود و حتّی در بالاترین سطوح تصمیم گیری مملکت ما ، غربی ها نفوذ داشتند و در مدیریّت کشور دخالت می کردند و این حسرت  پیشرفت علمی و تربیت اسلامی مطابق با سیره ی نبوی و اسلام و قرآن  و اهل بیت در دل مردم اسلام خواه و متدیّن به شعله ای سوزان تبدیل شد و در مسیری  طولانی از اقدامات امیر کبیر گرفته تا انقلاب اسلامی  به طول انجامید  و با افت و خیز هایی همراه بود تا اینکه انقلاب اسلامی که خواسته ی ملّت شریف ایران بود با رهبری مقتدرانه و   زیرکانه ی امام خمینی  ( ره ) به پیروزی رسید و با روی کار آمدن انقلاب فرهنگی در دانشگاه ها و اسلامی کردن  آنها و جدا ندانستن  علوم اسلامی از تحصیلات دانشگاهی  ،  به تولید  انبوه دانشمندان  دین باور و استادان دینی پرداخته شد .

وبعد از پیروزی انقلاب اسلامی از آنجا که آگاهان عرصه ی تعلیم وتربیت اسلامی  با تقدیم هزاران  شهید و جانباز  در مسیر  تحقق تربیّت اسلامی از نفوذ  اندیشه های بیگانه به کشور  و دین جلوگیری نمودند ، امّا کار به اینجا خاتمه نیافت و بیگانگان  توطئه های زیادی را علیه انقلاب اسلامی و تعلیم وتربیّت اسلامی تدارک دیدند وعلاقه مندان  و دانشمندان مکتب تربیتی اسلام  هر کدام به میزان  توان خویش  به تحقیقات  ومطالعه و گسترش  تعلیم وتربیت  اسلامی پر داختند  که در راس آنها می توان  از استاد  شهید مرحوم مرتضی مطهری

  ( رحمت اله علیه )  نام برد  اما باشهادت این استاد بزرگ و سایر  بزرگان بدست  کوردلان  وابسته  به مکاتب  بیگانه  گرفتاریهایی برای ملت مسلمان  ایران  و مسئولان مملکتی  کشور ما بوجود آوردند  وموجب صدمه  به تحقیقات و روند علمی وتربیتی شد ند  تاجایی که  رهبر معظم انقلاب اسلامی  بارها بر تدوین  فلسفه  ومبانی  نظام  تعلیم وتربیت  اسلامی  تاکید نمودند  و از خلاء ناشی از  مطهری ها  ابراز نگرانی  نمودند  ایشان تاکید داشتند  که آنچه  تحت عنوان  تعلیم وتربیت  اسلامی تدوین  میشود  باید مستقیما  از متون قرآن و روایات  واز متن مبانی اسلامی  روئیده  یا برخاسته باشد  تا جایی که خو شبختانه  اکنون  اقدام به تدوین مجموعه ای تحت عنوان  سند ملی آموزش وپرورش   باموضوع  و مبانی واهداف  و برنامه های آموزش وپرورش  انجامید   وامید داریم  این مهم  به  تغیرات مثبت و مفید تر  ازپیش  در نظام آموزشی وتربیتی  کشور  منجر شود .